Organizacja referendum

W związku z pojawiającymi się ostatnio informacjami prasowymi co do planowanych w różnych sprawach referendów (czy to ogólnopolskich, czy też lokalnych) oraz wychodząc naprzeciw pytaniom Klientów, stworzyliśmy informator referendalny. Poniższe zestawienie zawiera podstawowe informacje, mające na celu ułatwienie zainteresowanym samodzielnego przygotowania wniosku o przeprowadzenie referendum ogólnopolskiego lub dotyczącego spraw lokalnych.

Jednym ze sposobów na poznanie woli obywateli jest przeprowadzenie referendum. Zgodnie z art. 125 ust. 1 i 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, w sprawach o szczególnym znaczeniu dla państwa może być przeprowadzone referendum ogólnokrajowe. Referendum ogólnokrajowe ma prawo zarządzić Sejm bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów lub Prezydent Rzeczypospolitej za zgodą Senatu wyrażoną bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby senatorów.

Inicjatywa referendalna obywateli – referendum ogólnopolskie:

• Wniosek o przeprowadzenie referendum ogólnopolskiego musi mieć poparcie minimum 500 000 osób, mających prawo do udziału w referendum, czyli obywateli polskich, którzy ukończyli 18 lat i nie są pozbawieni praw publicznych prawomocnym orzeczeniem sądowym, praw wyborczych prawomocnym orzeczeniem Trybunału Stanu lub ubezwłasnowolnieni prawomocnym orzeczeniem sądowym (art. 63 ust. 1 ustawy o referendum ogólnokrajowym).
• Wykaz osób popierających wniosek musi zawierać ich imiona, nazwiska, adresy zamieszkania, numery ewidencyjne PESEL i ich własnoręczne podpisy. Sporządzony jest na wzorze wykazu, sporządzonym przez Państwową Komisję Wyborczą (art. 63 ust. 4 ustawy o referendum ogólnokrajowym).
• Wniosek o przeprowadzenie referendum składa, na piśmie, pełnomocnik, którym jest osoba wskazana w pisemnym oświadczeniu pierwszych 15 osób z wykazu (art. 63 ust. 3 ustawy o referendum ogólnokrajowym).
• Wniosek nie może dotyczyć kwestii związanych z wydatkami i dochodami, w szczególności podatkami oraz innymi daninami publicznymi, obronnością państwa oraz amnestią (art. 63 ust. 2 ustawy o referendum ogólnokrajowym).
• Inicjatywa referendalna obywateli nie wiąże Sejmu - nie musi więc on podjąć uchwały o zarządzeniu referendum. Brak jest również ustawowych terminów na podjęcie czynności przez Sejm (art. 61 ust. 1 ustawy o referendum ogólnokrajowym).
• Wniosek o przeprowadzenie referendum powinien zawierać propozycje pytań lub wariantów rozwiązania w sprawie poddanej pod referendum, nie są one jednak wiążące dla Sejmu (art. 61 ust. 2 i art. 62 ust. 1 ustawy o referendum ogólnokrajowym).
• W razie rozpatrywania wniosku o przeprowadzenie referendum na posiedzeniu Sejmu, pełnomocnik uzasadnia wniosek i odpowiada na pytania posłów, a także ma prawo uczestniczenia w posiedzeniach komisji (art. 65 ust. 5 Regulaminu Sejmu RP).
• Referendum jest wiążące, jeżeli weźmie w nim udział ponad połowa uprawnionych do głosowania (art. 125 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej).

Inicjatywa referendalna obywateli – referendum lokalne:

• Wniosek o przeprowadzenie referendum musi mieć poparcie min. 10% uprawnionych do głosowania mieszkańców gminy lub powiatu albo 5% uprawnionych do głosowania mieszkańców województwa (art. 4 ustawy o referendum lokalnym).
• Wniosek w sprawie odwołania organu stanowiącego jednostki samorządu terytorialnego (rada gminy, wójt, burmistrz lub prezydent miasta) przed upływem kadencji może zostać złożony po upływie 10 miesięcy od dnia wyboru organu albo 10 miesięcy od dnia ostatniego referendum w sprawie jego odwołania oraz nie później niż na 8 miesięcy przed zakończeniem jego kadencji (art. 5 ustawy o referendum lokalnym).
• Z inicjatywą przeprowadzenia referendum na wniosek mieszkańców jednostki samorządu terytorialnego wystąpić może grupa co najmniej 15 obywateli, którym przysługuje prawo wybierania do organu stanowiącego danej jednostki samorządu terytorialnego (w odniesieniu do referendum gminnego również pięciu obywateli, którym przysługuje prawo wybierania do rady gminy), (art. 11 ust. 1 pkt 1 ustawy o referendum lokalnym).
• Z inicjatywą przeprowadzenia referendum na wniosek mieszkańców gminy w sprawie utworzenia, połączenia, podziału i zniesienia gminy oraz ustalenia granic gminy wystąpić może  grupa co najmniej 15 obywateli, którym przysługuje prawo wybierania do rady gminy (art. 11 ust. 1a ustawy o referendum lokalnym).
• Inicjator referendum powiadamia na piśmie przewodniczącego zarządu danej jednostki samorządu terytorialnego, a w gminie wójta (burmistrza, prezydenta miasta), o zamiarze wystąpienia z inicjatywą przeprowadzenia referendum (art. 12 ust. 1 i 2 ustawy o referendum lokalnym). Inicjator referendum w sprawie odwołania organu jednostki samorządu terytorialnego przed upływem kadencji powiadamia o zamiarze wystąpienia z taką inicjatywą również komisarza wyborczego (art. 12 ust. 6 ustawy o referendum lokalnym).
• Pełnomocnikiem inicjatora referendum może być jedynie osoba, której przysługuje prawo wybierania do organu stanowiącego danej jednostki samorządu terytorialnego (art. 12 ust. 4 ustawy o referendum lokalnym).
• Inicjator referendum, na swój koszt, ma obowiązek podania do wiadomości mieszkańców danej jednostki samorządu terytorialnego przedmiotu zamierzonego referendum (podanie do wiadomości w gminie następuje w sposób zwyczajowo przyjęty w danej gminie, a w powiecie i w województwie - poprzez ogłoszenie w prasie codziennej ogólnodostępnej w danej jednostce samorządu terytorialnego). Informacja ta powinna zawierać pytanie lub pytania albo warianty zaproponowane do wyboru w ramach referendum, a jeżeli wniosek dotyczy samoopodatkowania – także cel/cele oraz zasady samoopodatkowania. Dodatkowo informacja o zamierzonym referendum w sprawie odwołania organu jednostki samorządu terytorialnego zawiera uzasadnienie odwołania (art. 13 ustawy o referendum lokalnym).
• W terminie 60 dni od dnia powiadomienia, o którym mowa w art. 12 ust. 1, inicjator przeprowadzenia referendum zbiera popierające referendum podpisy mieszkańców (art. 14 ust. 1 ustawy o referendum lokalnym).
• Referendum jest zasadniczo wiążące, jeżeli weźmie w nim udział co najmniej 30% uprawnionych do głosowania, przy czym referendum w sprawie odwołania organu jednostki samorządu terytorialnego jest wiążące jedynie wtedy, gdy wzięło w nim udział nie mniej niż 3/5 liczby osób, które brały udział w wyborze danego organu (art. 55 ust. 1 i 2 ustawy o referendum lokalnym).

Wniosek o przeprowadzenie referendum w sprawach innych niż odwołanie organu jednostki samorządu terytorialnego:

• Organ jest związany treścią wniosku oraz ma obowiązek podjęcia uchwały przyjmującej lub odrzucającej wniosek referendalny, w terminie 30 dni od wpływu kompletnego wniosku (art. 17 ust. 1 i art. 18 ustawy o referendum lokalnym).
• Na uchwałę organu inicjatorowi referendum przysługuje skarga do sądu administracyjnego (art. 20 ust. 1 ustawy o referendum lokalnym).

Referendum w sprawie odwołania organu jednostki samorządu terytorialnego:

• Inicjator referendum w sprawie odwołania organu jednostki samorządu terytorialnego ma obowiązek przekazania na piśmie, w terminie 60 dni, komisarzowi wyborczemu wniosek mieszkańców wraz z informacją o spełnieniu obowiązków poinformowania mieszkańców o zamiarze przeprowadzenie referendum i uzasadnieniu odwołania (art. 22 ust. 1 ustawy o referendum lokalnym).
• Na postanowienie komisarza wyborczego odrzucające wniosek o przeprowadzenie referendum, a także na niedotrzymania przez komisarza 30-dniowego terminu na wydanie postanowienia o przeprowadzeniu referendum lub odrzuceniu wniosku mieszkańców, inicjatorowi referendum służy skarga do sądu administracyjnego w terminie 14 dni od dnia doręczenia postanowienia (art. 26 ust. 1 ustawy o referendum lokalnym).

Jak wskazuje orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego,

warunkiem legalnego przeprowadzenia referendum jest prawidłowo sformułowana treść pytania poddanego pod głosowanie, z którego w sposób jednoznaczny musi wynikać, w jakiej sprawie mają zdecydować mieszkańcy. W orzecznictwie Naczelnego Sądu Administracyjnego zwraca się uwagę, że pytanie referendalne musi zawierać pełne i rzetelne informacje w sprawie (por. wyrok NSA z dnia 14 stycznia 2014 r., sygn. akt II OSK 2988/13, wyrok NSA z dnia 21 czerwca 2016 r., sygn. akt II OSK 1236/16). Sprawa proponowana do rozstrzygnięcia w drodze referendum, określona we wniosku o przeprowadzenie referendum za pomocą pytań powinna być tożsama ze sprawą, którą wcześniej przedstawiono mieszkańcom na kartach zabiegając o ich poparcie. Najpełniej tę tożsamość wyraża użycie tych samych zwrotów językowych na określenie przedmiotu referendum na kartach poparcia i we wniosku o przeprowadzenie referendum (por. wyrok NSA z dnia 17 czerwca 2014 r., sygn. akt II OSK 825/14). Jeżeli zatem sąd administracyjny orzeknie, że organ stanowiący podjął wadliwą uchwałę o odrzuceniu wniosku mieszkańców w sprawie przeprowadzenia referendum, albo że nie podjął uchwały w terminie określonym w art. 18 ustawy o referendum lokalnym, taki wyrok sądu zawsze stanowi podstawę do wydania przez komisarza wyborczego postanowienia o przeprowadzeniu referendum. Wyrok sądu uwzględniający skargę […] zastępuje uchwałę organu stanowiącego w zakresie rozstrzygnięcia o przeprowadzeniu […] (por. wyrok NSA z dnia 2 lutego 2016 r., sygn. akt II OSK 2851/15).