Likwidacja opłaty egzekucyjnej pobieranej przez komornika

Trybunał Konstytucyjny wyrokiem z dnia 28 czerwca 2017 r., sygn. akt P 63/14, po rozpoznaniu pytania prawnego Sądu Rejonowego w Piasecznie orzekł, że

art. 49 ust. 1 zdanie pierwsze Ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o komornikach sądowych i egzekucji w zakresie, w jakim przewiduje pobranie od kwot wpłaconych przez dłużnika bezpośrednio komornikowi opłaty stosunkowej w wysokości 15% wartości wyegzekwowanego świadczenia, jednak nie niższej niż 1/10 i nie wyższej niż trzydziestokrotna wysokość przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego, jest niezgodny z zasadą poprawnej legislacji wywodzoną z art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej oraz z art. 32 ust. 1 Konstytucji. (podkreślenie moje – bp)

Orzeczenie to kompletnie zmienia sytuację dłużników egzekwowanych przymusowo, przy czym okres, w jakim będzie ono oddziaływało na toczące się postępowania, jest limitowany sejmowymi pracami nad ustawą o kosztach komorniczych.

W pytaniu prawnym wskazano na wątpliwości co do stanu prawnego, w którym w wypadku samodzielnego spełnienia świadczenia pieniężnego przez dłużnika wysokość obciążającej go opłaty egzekucyjnej jest co do zasady znacząco różna w zależności od tego, czy dłużnik uiszcza świadczenie do rąk komornika (15%), czy też bezpośrednio do rąk wierzyciela (5%). Należy dodać, że wynika to z faktu, iż art. 49 ust. 2 ukse (ustawy o komornikach sądowych i egzekucji) przewiduje stawkę 5% w razie umorzenia postępowania egzekucyjnego na wniosek wierzyciela, przy czym wierzyciel winien taki wniosek złożyć w zakresie, w jakim doszło do dobrowolnej wpłaty dłużnika na jego rzecz, niejako z pominięciem komornika (niezależnie od tego, że nastąpi to w toku egzekucji). Równocześnie dobrowolna wpłata przez dłużnika należności do komornika może nastąpić jedynie po wszczęciu postępowania egzekucyjnego przez komornika i co najmniej po zawiadomieniu o tym dłużnika (art. 805 §1 kpc), często zdarza się ona już w toku dosyć zaawansowanej egzekucji. Powyższe orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego, niezależnie od zasadnie poruszonych w nim kwestii nakładu pracy komornika, obecnie pozbawia organ egzekucyjny podstaw prawnych do pobrania w takiej sytuacji jakiejkolwiek opłaty, niezależnie od dodatkowych okoliczności postępowania (np. jego długotrwałości).

Sąd pytający wskazał, iż zasady naliczania opłat egzekucyjnych powinny mieć na celu powiązanie ich wysokości z rzeczywistym nakładem pracy komornika. Zdaniem sądu, w obowiązującym stanie prawnym zachowanie dłużnika spłacającego dobrowolnie świadczenie komornikowi nie tylko nie spotyka się z odpowiednią „premią”, jak przy zapłacie do rąk wierzyciela, lecz jest sankcjonowane dość wysoką karą finansową – pobraniem opłaty w wysokości 15% spełnionego świadczenia, co pytający uznał za wątpliwe konstytucyjnie. Prokurator Generalny poparł wątpliwości podnoszone w pytaniu prawnym i wskazał, że jego zdaniem regulacja jest niezgodna z art. 2 Konstytucji, a także niezgodna z art. 32 ust. 1 Konstytucji. Takie samo stanowisko zajął marszałek sejmu.

Warto zauważyć, że równolegle trwają prace w Sejmie nad projektem ustawy o kosztach komorniczych, przedłożonym przez Radę Ministrów. W projekcie tym przewidziano podstawową opłatę egzekucyjną w stałej wysokości – określoną jako 10% egzekwowanego roszczenia. Zmieniono także stawki przy wpłatach dokonywanych przez dłużnika, stąd jeżeli dłużnik wpłaci należną kwotę (bezpośrednio komornikowi lub na jego rachunek bankowy) w ciągu 14 dni od daty doręczenia mu zawiadomienia o wszczęciu egzekucji, komornik ściągnie od niego opłatę w wysokości jedynie 3% wartości wyegzekwowanego świadczenia, jeśli zaś taka wpłata zostanie dokonana po tym terminie – opłata wyniesie 5%. Przewidziano też nowe rozwiązanie dotyczące opłaty pobieranej w razie umorzenia postępowania egzekucyjnego na wniosek wierzyciela lub z powodu jego bezczynności – w takim przypadku, to wierzyciel będzie musiał uregulować opłatę w wysokości 5% świadczenia pozostałego do wyegzekwowania. Obecnie w takich przypadkach opłata egzekucyjna obciąża dłużnika. Po zmianach, dłużnik będzie ponosił tę opłatę tylko wtedy, gdy wierzyciel wykaże, że umorzenie postępowania było spowodowane tym, że po wszczęciu postępowania dłużnik spełnił świadczenie albo zawarł z wierzycielem porozumienie, co do sposobu lub terminu jego spełnienia. Zmniejszono też opłaty stałe. Przykładowo opłata stała od wniosku o wszczęcie egzekucji wprowadzenia w posiadanie nieruchomości służącej do zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych dłużnika albo opróżnienia lokalu (eksmisji) lub pomieszczenia służącego do zaspokojenia takich potrzeb wynosi dla całego lokalu 1500 zł, Natomiast w wypadku wniosku o wszczęcie egzekucji wprowadzenia w posiadanie innej nieruchomości albo opróżnienia innego lokalu lub pomieszczenia wynosi 2000 zł. Jeśli lokal jest wykorzystywany przez dłużnika wyłącznie do prowadzenia działalności gospodarczej, opłatę tę powiększa się o 1000 zł od drugiego i każdego kolejnego pomieszczenia wchodzącego w skład danego lokalu. Proponowane zmiany w wyraźny sposób mają na celu obniżenie obciążeń finansowych po stronie niesumiennych dłużników, zwlekających z zapłatą należności nawet po uprawomocnieniu się wyroku. Może to wpłynąć na dalsze odraczanie spłaty przez wypłacalnych, choć niesumiennych dłużników. Z drugiej strony nowe stawki opłat winny ułatwić dłużnikom tańsze zakończenie egzekucji, co może zmotywować ich do dobrowolnej wpłaty. Rozstrzygnięcie Trybunału Konstytucyjnego zdaje się wychodzić naprzeciw planom powstałym w Ministerstwie Sprawiedliwości.

Trybunał Konstytucyjny analizując regulację art. 49 ust. 1 zdanie pierwsze Ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o komornikach sądowych i egzekucji zważył, że przepisy o opłatach egzekucyjnych mają służyć kształtowaniu prawidłowych zachowań dłużnika i wierzyciela, sprzyjających lepszej efektywności egzekucji oraz obniżeniu jej kosztów (por. wyrok z 17 maja 2005 r., sygn. P 6/04, OTK ZU nr 5/A/2005, poz. 50). Art. 49 ust. 1 zdanie pierwsze ukse ustanawia stawkę opłaty stosunkowej w wysokości 15% wartości wyegzekwowanego świadczenia. Opłata ta nie może być jednak niższa niż 1/10 i wyższa niż trzydziestokrotna wysokość przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego, o którym mowa w art. 33 ust. 1 ukse. Pobieranie opłaty stosunkowej w wysokości 8% wartości wyegzekwowanego świadczenia, jednak nie niższej niż 1/20 i nie wyższej niż dziesięciokrotna wysokość przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego, stanowi wyjątek od zasady (art. 49 ust. 1 zdanie drugie ukse). Uregulowanie to ma zastosowanie w wypadku wyegzekwowania świadczenia wskutek skierowania egzekucji do wierzytelności z rachunku bankowego, wynagrodzenia za pracę, świadczenia z ubezpieczenia społecznego jak również wypłacanych na podstawie przepisów o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, zasiłku dla bezrobotnych, dodatku aktywizacyjnego, stypendium oraz dodatku szkoleniowego. Komornik ściąga opłatę od dłużnika proporcjonalnie do wysokości wyegzekwowanego świadczenia (art. 49 ust. 1a ukse). Art. 49 ust. 1 zdanie pierwsze ukse stanowił podstawę pobierania opłaty stosunkowej – w wysokości w tym przepisie przewidzianej – nie tylko od świadczeń uzyskanych przez komornika bezpośrednio na skutek skierowania egzekucji do określonych składników majątku dłużnika (np. w wyniku licytacji nieruchomości, wyegzekwowania świadczenia z rachunku bankowego dłużnika), lecz także od kwot wpłaconych komornikowi dobrowolnie przez dłużnika (gotówką lub na rachunek bankowy). W orzecznictwie i nauce prawa dominuje stanowisko, że w obu wypadkach mamy do czynienia ze świadczeniem „wyegzekwowanym” przez komornika w rozumieniu art. 49 ust. 1 zdanie pierwsze ukse (zob. np. A. Marciniak, Ustawa o komornikach sądowych i egzekucji. Komentarz, Warszawa 2014, art. 49, uw. 9–10). W art. 49 ust. 2 zdanie pierwsze ukse określono natomiast wysokość opłaty stosunkowej należnej w razie umorzenia postępowania egzekucyjnego na wniosek wierzyciela lub w związku tym, że wierzyciel w ciągu sześciu miesięcy nie dokonał czynności potrzebnej do dalszego prowadzenia postępowania egzekucyjnego lub nie zażądał podjęcia zawieszonego postępowania. W takiej sytuacji komornik pobiera od dłużnika opłatę stosunkową w wysokości 5% wartości „świadczenia pozostałego do wyegzekwowania”, jednak nie niższej niż 1/20 i nie wyższej niż dziesięciokrotna wysokość przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego. Jednakże w razie umorzenia postępowania egzekucyjnego na wniosek wierzyciela zgłoszony przed doręczeniem dłużnikowi zawiadomienia o wszczęciu egzekucji, komornik pobiera od dłużnika opłatę stosunkową w wysokości 1/20 przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego. W świetle orzecznictwa sądowego, jeżeli dłużnik po otrzymaniu zawiadomienia o wszczęciu egzekucji spełnił świadczenie nie do rąk komornika, lecz bezpośrednio wierzycielowi, opłata stosunkowa jest pobierana – na podstawie art. 49 ust. 2 zdanie pierwsze ukse – w wysokości 5% wartości „świadczenia pozostałego do wyegzekwowania” (jednak nie niższej niż 1/20 i nie wyższej niż dziesięciokrotna wysokość przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego). W takiej sytuacji wierzyciel powinien złożyć wniosek o umorzenie postępowania egzekucyjnego na podstawie art. 825 pkt 1 kpc. Wniosek ten jest wiążący dla komornika.

Reasumując, Trybunał stwierdził, że sytuacja faktyczna i prawna dłużnika, który po wszczęciu egzekucji spełnił świadczenie przez wpłatę dokonaną do rąk komornika, oraz dłużnika, który w takiej sytuacji świadczył bezpośrednio wierzycielowi, wykazuje liczne podobieństwa i nie ma konstytucyjnych podstaw do jej różnicowania. Podmioty te są uczestnikami postępowania egzekucyjnego, zobowiązanymi do spełnienia świadczenia określonego w tytule wykonawczym. Do spełnienia przez nich świadczenia dochodzi nie bezpośrednio na skutek skierowania egzekucji do określonych składników ich majątku, lecz w wyniku jego uiszczenia po wszczęciu postępowania egzekucyjnego. Cechą wspólną (relewantną) uzasadniającą równe traktowanie tych podmiotów w świetle przepisów o opłatach egzekucyjnych jest podjęcie działania zgodnego z treścią tytułu wykonawczego (spełnienia świadczenia), co przy uwzględnieniu pozostałych podniesionych przez Trybunał Konstytucyjny okoliczności uzasadniało uznanie przedmiotowej regulacji za niezgodną z Konstytucją.

Trybunał w uzasadnieniu wyroku pochylił się też nad treścią zawiadomienia o wszczęciu egzekucji (art. 805 §1 i 11 kpc). Trybunał wskazał, iż wprawdzie komornik w zawiadomieniu o wszczęciu egzekucji może zaznaczyć, z powołaniem się na art. 815 §1 kpc, że wszelkich wpłat można dokonać gotówką lub poleceniem przelewu na rachunek komornika (a za zgodą komornika także w inny sposób), jednak – respektując zasadę zaufania obywateli do organów państwa – winien on jednocześnie zaznaczyć, iż takie wezwanie nie wyłącza uiszczenia świadczenia bezpośrednio do rąk wierzyciela. Tym bardziej, iż w analizowanym stanie prawnym uiszczenie zobowiązania do rąk wierzyciela było niewątpliwie tańsze dla dłużnika. Zdaniem Trybunału, dla zapewnienia ochrony interesów dłużników potrzebna byłaby też zmiana praktyki formułowania zawiadomień o wszczęciu egzekucji. Jednak wobec tego, że wyrok Trybunał uchylił podstawę do naliczenia jakiejkolwiek opłaty od kwot wpłaconych przez dłużnika bezpośrednio komornikowi, także kwestia zmiany treści wezwania doręczanego dłużnikowi schodzi obecnie na plan dalszy.